رهنمودی انسان‌ساز که آثار اخلاقی، فرهنگی، علمی و اقتصادی بی‌شماری در توسعه اجتماعی دارد و امروزه هم می‌تواند به عنوان عنصری فعال برای توسعه همه‌جانبه جامعه و شکوفایی و توسعه تمدن عظیم اسلامی و رشد جامعه مسلمین نقش پررنگی داشته باشد. همانند آنچه در گذشته انجام می‌شد و در پوشش نهادهای وقفی و حمایت از دانشمندان و جویندگان علم، مراکز بزرگ علمی مانند دارالعلم‌ها، دارالخزانه و بیت الحکمه‌ها، بیمارستان‌ها و دانشگاه‌ها ایجاد و رونق می‌گرفتند.
مدارس، کتابخانه‌ها، بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و رصدخانه‌های بسیاری مانند مجتمع عظیم علمی آموزشی ربع رشیدی تبریز، رصدخانه مراغه، نظامیه‌ها و... تنها بخشی از مراکز علمی در دنیای اسلام است که هزینه‌های آن‌ها از راه وقف تأمین می‌شد. در گفت‌وگو با دکتر سید حسین امیدیانی، کارشناس و پژوهشگر حوزه وقف به نقش و تأثیر وقف در شکوفایی علم و تمدن اسلامی پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.
موقوفات، عامل جهش علمی جامعه توسعه نیافته صدر اسلام
دکتر امیدیانی با بیان اینکه وقف پشتوانه‌ای جبران‌ناپذیر برای پا برجا نگه داشتن مراکز علمی بود، می‌گوید: نظام یافتن پژوهش، دانش‌آموزی، علم اندوزی و از طرفی فراهم بودن امکانات تحصیل برای دانشمندان و محققان سبب شکوفایی و توسعه تمدن عظیم اسلامی و رشد علمی جامعه مسلمین شد. می‌دانیم برای پیشرفت تحقیق و پژوهش باید بودجه‌ای در نظر گرفته شود و از نظر آماری همواره سهم کمی از بودجه عمومی کشور شامل بخش تحقیق و پژوهش می‌شود. به طور مثال در زمانه حاضر به منظور برپاسازی نظام جامع پژوهش و فناوری، سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی تنها به ۳ درصد رسیده است اما در دوران شکوفایی تمدن اسلامی این‌گونه نبود.
او ادامه می‌دهد: در آن زمان امکانات و بودجه‌ای را که برای تحقیق و پژوهش لازم بود از محل درآمد موقوفات مدارس و اماکن آموزشی تأمین می‌کردند. خیران هم در امر پژوهش و تحقیق و توسعه علوم مختلف بنیادی موقوفاتی در نظر می‌گرفتند تا درآمد آن صرف انجام کارهای تحقیقاتی شود. زیرا موقوفات درآمد و بهره مستمر دارند و امور اقتصادی موقوفات ارتباطی به سیاست‌های دولت‌ها و فراز و نشیب‌های سیاسی نداشته و مستمر است. به همین دلیل بهترین و بیشترین منابع درآمدی برای تعلیم و تربیت در جوامع اسلامی موقوفات بودند.
این استاد دانشگاه یادآور می‌شود: پایداری و استمرار تعلیم و تربیت و کسب علم و دانش در همه ممالک اسلامی در قرن‌های طولانی و نیز نظم و ترتیب فعالیت‌های علمی پژوهشی در دانشگاه‌ها، دارالعلم‌ها، بیمارستان‌ها و دانشکده‌های کشورهای اسلامی به این دلیل بود که این مراکز از نظر بودجه دغدغه‌ای نداشتند، زیرا مردم مسلمان با الهام از سخنان ارزشمند حضرت رسول اکرم(ص) مانند آنچه فرمود طلب علم بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است یا برای تحصیل علم و دانش به دورترین نقطه عالم سفر کنید، به اهمیت علم و دانش پی برده بودند. علاوه بر آن، در نخستین سوره‌ای که بر پیامبر(ص) نازل شد نیز بیان شده بخوان به نام پروردگارت که آفرینش را آغاز کرد... تأکید قرآن مانند آنچه در آیه ۹ سوره زمر آمده «آیا آنان که اهل علم و دانش‌اند با مردم جاهل نادان یکسان‌اند؟» و احادیث بسیار زیاد دیگر که به علم و دانش‌اندوزی تأکید داشته‌اند همه سبب شد جهشی علمی از صدر اسلام در جامعه‌ای که در آن باسوادی وجود نداشت آغاز شود.
صحه گذاشتن ابن خلدون بر توسعه علمی در پی توسعه موقوفات
دکتر امیدیانی بیان می‌کند: کهن‌ترین بیمارستان در تمدن درخشان ایران، بیمارستان جندی‌شاپور بود که مریضخانه و دانشکده آموزش طب داشت. پزشکان بسیار حاذقی حتی غیرایرانی در آن کار می‌کردند و آن را حلقه اتصال فرهنگ آریایی، هندی و یونانی به ایران و سپس جهان‌اسلام و غرب می‌دانستند. اما عربستان این‌گونه نبود و ادامه کار جندی‌شاپور اهواز و خوزستان به بغداد رفت. در چنان کشوری پیامبر اسلام(ص) به علم اهمیت بسیار زیادی می‌داد.
او توضیح می‌دهد: از طرفی دیگر همواره بر تعلیم و تربیت و فراهم آوردن امکانات برای آن تأکید شده و آن را عبادت و باقیات الصالحات و خیری دانسته‌اند که فرد از خود باقی می‌گذارد. در قرآن کریم باقیات الصالحات از لحاظ ثواب و امید داشتن نزد خداوند متعال مورد تأکید است زیرا نمی‌توان به مال دنیا امید بست، اما باقیات الصالحات ثواب قطعی از سوی خدا دارد. وقف باقیات الصالحاتی ماندگار است و اگر مال دنیا را به ارز آخرت تبدیل کنیم در آخرت برای بشر قابل استفاده است.
این پژوهشگر حوزه وقف می‌گوید: اگر نگاهی گذرا به وقف‌نامه‌ها و نمودهای عینی آن در ممالک مختلف اسلامی داشته باشیم درمی‌یابیم بسیاری از مدارس و مؤسسات فرهنگی و آموزشی درمانی از رهگذر سنت پسندیده و ستوده وقف برای پیشبرد علم و دانش و بالابردن توانایی جامعه خود بهره برده‌اند. حقوق مدرسان، کمک هزینه تحصیلی به دانش آموزان، طلاب و تهیه وسایل تحصیلی همه در وقف نامه‌ها در نظر گرفته شده است.
او به گفته‌های مورخان و محققان در مورد نقش موقوفات اسلامی در توسعه علم و دانش نیز اشاره و اضافه می‌کند: به عنوان نمونه دانشمند مورخ، ابن خلدون حدود سال ۸۰۰ هجری قمری در این باره گفته است: «نمی دانم خداوند چه عنایتی به مشرق مبذول فرموده است، ولی گمان می‌کنم رواج بازار دانش و پیوستگی سند تعلیم در دانش‌ها و دیگر صنایع ضروری و کمالی در آن سرزمین به سبب فراوانی عمران و ترقی تمدن و شهرنشینی و کمک کردن به طالبان دانش از راه وظایف و مقرری‌هایی که از اوقاف برای آنان معین می‌شود و در نتیجه توسعه یافتن اوقاف موجبات رفاه طالبان علم فراهم می‌آید».
رشد دانشمندانی مانند بوعلی سینا، رازی، ابوریحان، خیام، خوارزمی و... و کمک به دانش پژوهان از طریق وظایف و مقرری‌هایی که اوقاف برای آن‌ها مشخص می‌کرد صورت می‌گرفت.
بنیان گذاشتن نهضت علمی به پشتوانه موقوفات
دکتر امیدیانی عنوان می‌کند: کشورهای اروپایی نیز از مدارس علمی کشورهای اسلامی الگو گرفته و موقوفاتی با عنوان بنیاد احداث کرده‌اند. در کشورهای اسلامی نخستین مکان آموزشی مدارسی بود که خود موقوفه بودند و دارالعلم، دارالحکمه و مدارس ساخته شد.
در اسلام قدیم به طور نمونه در آندلس مدارس بسیاری ایجاد و برای هر کدام موقوفه‌ای گذاشته شد. نخستین بیمارستان پیشرفته آن زمان اروپا در آندلس بود و از تمام اروپا برای درمان به بیمارستانی که از محل موقوفات مسلمانان اداره می‌شد می‌رفتند زیرا مبنای کار آن‌ها بر پژوهش و کار علمی بود.
اوقافی که برای ساخت رصد خانه در اختیار خواجه نصیر قرار گرفت
عضو انجمن نجوم ایران به کار عظیم علمی دیگر که برگرفته از وقف بود نیز اشاره کرده و می‌گوید: خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف و دانشمندی بود که از طریق نفوذ در خان مغول یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های علمی بشریت را تأسیس کرد. به فرمان هلاکو همه اوقاف مملکت را که تحت نفوذ ایلخانان بود در اختیار خواجه گذاشتند تا از آن برای ساخت رصدخانه و هزینه‌های مربوط استفاده کند.
او حکما و منجمان اسلامی را از شهرهای مختلف از چین تا آندلس به همکاری طلبید و با کمک اوقاف به آبادانی این مراکز پرداخت. او با تعیین حقوق دانشمندان در رصدخانه، منابع مالی نهضت نرم‌افزاری علم را فراهم کرد و نهضت علم را بنیان گذاشت. دانشمندان رشته‌های گوناگون در پژوهشگاه و رصدخانه به تحقیق، پژوهش و گفت‌وگو می‌پرداختند. برپایی مناظرات علمی دانشمندان ملل و ادیان مختلف، موجب اطلاع از نظریه‌های هم و تبادل اندیشه و سبب شد مرزهای دانش توسعه پیدا کند. بسیاری از پیشرفت‌های نجومی در اروپا ادامه مکتب مراغه بوده و در کتاب‌های بسیاری به این موضوع اشاره شده است.استاد دانشکده علوم قرآنی تهران تأکید می‌کند: اگر علم و دانش توسعه پیدا کند، تمدن ایجاد می‌شود. همچنان‌که در روایتی از حضرت علی(ع) درباره اهمیت علم‌آموزی آمده است: «علم قدرت است، تحکم است، اگر کسی به آن دست یافت سلطان می‌شود، قدرت به دست می‌آورد و با آن بر دیگران مسلط می‌شود اما اگر کسی علم را بدست نیاورد، کسانی که علم را به دست بیاورند بر او مسلط می‌شوند».
پس وظیفه ما برای احیای مجدد تمدن اسلامی وعلم و دانش کشور این است که تولید علم را در سطح دانشگاه‌ها بالا ببریم و مراکز دانش بنیان و دانشمندان جوان را تقویت کنیم. در زمینه علمی، بودجه پژوهش توسط دولت تأمین و موقوفات احیا شود و واقفان جدید از سنت حسنه وقف تبعیت کنند. علاوه بر آن، موقوفات جدید با مصارف جدید ایجاد کنند، مصارفی که در راستای توسعه علم و دانش و حمایت از دانشمندان باشد.دکتر امیدیانی در پایان می‌گوید: باید از سنت حسنه وقف بیشتر از گذشته حمایت و برای احیای آن تلاش شود. واقفان جدید نیز با توجه به نیازهای روز جامعه و باز گذاشتن دست متولیان زمان برای صرف نیاز روز جامعه از خود یادگاری ماندگار و میراثی جاویدان بر جای خواهند گذاشت.
نظر شما